Ik sta naar het graf van mijn moeder te kijken terwijl mijn zoon een plastiek fles vult met water. Zijn werkje op het kerkhof is steevast de bloemen water geven. Een onzinnige job, want de bloemen zijn dood. Het kerkhof is geen plaats voor bloemen; er is hier geen leven. Tegen beter weten in breng ik plantjes mee, die het een paar dagen later begeven. Vandaag heb ik geen bloemen bij me. Vandaag, zo zeg ik met veel drama tegen mijn zoon, is de laatste keer dat we hier zijn. Heel veel dingen in dit land doen we nu voor de laatste keer. We verhuizen naar een plek waar we willen zijn, naar een land, cultuur en mensen waarvan we houden en de doden laten we achter. 
Afgelopen negen jaar heb ik gerouwd. Verdriet was meester van mijn leven. Aan zinnen als ‘heb je het al een plaats kunnen geven’ had ik geen boodschap. Over welke plaats hadden ze het? We kunnen moeilijk om met rouwen, met verdriet en het mag vooral niet te lang duren. De vraag over die beruchte plaats kreeg ik na een week en nog een paar weken later vroeg iemand mij of ik niet pathologisch aan het rouwen was omdat ik zomaar begon te huilen. We zijn nu negen jaar verder en nog steeds lijkt het soms negen minuten geleden te zijn dat ik het bericht kreeg dat mijn moeder gestorven was. Negen jaar heb ik mijn verdriet de baas laten spelen over mijn leven. Dat was geen keuze, er was geen ontkomen aan. Ik heb erg afgezien, ik kan het niet anders zeggen. Het verdriet sneed mij overal waar het de kans toe kreeg. Het was niet te doseren. Wat restte was een gehavend lichaam en ziel. 

Ik las boeken over rouwen en ergerde mij aan de zogezegde fases waar je door moet. Ik had alleen maar veel verdriet, meer verdriet en ondraaglijk veel verdriet. Al die jaren lang. Verdriet bouwt een muur om je heen, of je bouwt die zelf vanwege het verdriet. Je sluit je af voor alles en iedereen. Dat is wat ik deed. Negen jaar heb ik amper geleefd. Ja, ik heb vaak mijn plicht gedaan, dat wel. Maar op veel momenten leek ik zelf dood. Met rouwen ben je nooit klaar. Dat heb ik vaak gezegd en nog meer ondervonden. Na negen jaar zal dat niet anders zijn. Ook in een ander land zal dat niet anders zijn. Wat wel anders is, is dat ik het leven weer een kans geef. Dat ik wil leven en dat het verdriet waakt als een slapende hond. Ik laat hem wat slapen, die hond. We hebben beiden wat rust nodig. Ik lees Een wonderlijk gemis van Christophe Ono-dit-Biot. Beter dan deze titel kan ik niet omschrijven hoe ik het gemis ervaar. Maar naast een wonderlijk gemis wacht er een wonderlijk leven.

Een wonderlijk gemis van Christophe Ono-dit-Biot is uitgegeven bij Borgerhoff&Lamberigts en kost 22,99 euro.

De dag nadat mijn moeder stierf, vroeg mijn zoon of je kon sterven van verdriet. Hij was toen zeven. Ik weet niet wat mij het meest aangreep: dat hij die vraag stelde of dat hij eigenlijk het antwoord op die vraag kende. In dat kleine hoofd van hem speelde er zich van alles af. Stel je voor dat zijn moeder het ook nog begaf. Ik nam hem op mijn schoot en vertelde hem dat je inderdaad kon sterven van verdriet, van heimwee, van gemis, maar dat liefde alles overwint. En dat mijn liefde voor hem zo groot is dat ze altijd sterker zal zijn. Hij gunde mij een glimlach en leek gerustgesteld en eigenlijk wijzer. Nu, ruim zeven jaar later, zegt hij mij nog af en toe dat liefde alles overwint. En dan knipper ik eens met mijn ogen.
Mijn moeder wist ook dat je van verdriet kon sterven. Ik heb haar vaak horen vertellen dat haar vader stierf uit verdriet voor zijn vrouw en kinderen die eerder stierven. Ook zij knipperde dan eens met de ogen.
Toen mijn moeder stierf, was ik ziek van verdriet. En nu kan ik nog steeds die druk op mijn borstkas of die stekende pijn in mijn maag voelen. Verdriet doet zeer.

Nauwelijks twee weken geleden keerde ik terug van Tolo, liet ik weer achter wat mij zo dierbaar is. De laatste ochtend wandelde ik alleen naar de zee en daar voelde ik die stekende pijn in mijn maag. Op de terugweg stopte ik bij de bakker voor een latte. En we knipperden eens met de ogen. Later die dag, tijdens de vlucht naar Brussel, werd ik ziek. Koorts, hoesten.  Ineens. Zonder aanleiding. Of toch wel. Ik had verdriet, heimwee en miste zowat heel Tolo. Dan al. Tegen de tijd dat ik in België was, werd ik doodziek en kreeg een longontsteking. Mijn zoon zei dat ik weer helemaal in orde zal zijn als we terug zijn. Liefde overwint alles, weet je wel. Hij heeft ongetwijfeld gelijk. En voorlopig red ik mij met zijn liefde, met gember, citroen en honing, met muziek van Johnny Hallyday en ook wel met antibiotica. Alles komt goed.